چرا باوجود کاهش صادرات نفت، اقتصاد ایران هنوز «شدیداً نفتی» است؟ ۱۳۹۸/۱۲/۱۲
از ابتدای دهۀ 90 شمسی، در پیآمد تشدید تحریمها، صادرات نفت ایران کاهش چشمگیری داشت، چنان که از حدود 2.5میلیون بشکه در روز، اکنون به حدود 300هزار بشکه تنزّل یافته است. با این حساب سهم صادرات نفت از کل تولید ناخالص داخلی (GDP) تنها ظرف کمتر از یک دهه یعنی طی 2012 تاکنون، از حدود 10درصد (یعنی 55به حدود 550 میلیارد دلار)، به حدود 1.5درصد (یعنی 7به حدود 450میلیارد دلار) رسیده، و سهم درآمدهای نفتی از بودجۀ عمومی نیز از 32 درصد (یعنی 57 از 177 هزار میلیارد تومان) به 5.4درصد (یعنی 27هزارمیلیاردتومان بر اساس فروش 300هزار بشکه؛ به 500هزار میلیارد تومان بودجۀ عمومی با کسر اضافه برآورد فروش نفتِ سال بعد) کاهش یافته است.
این شرایط سبب شده، بخش کوچکی از تولید ناخالص داخلی و نیز منابع بودجۀ دولت، به صادرات نفت متکی باشد. با این شرایط، پرسشی اساسی مطرح میشود: «چرا هنوز هم کارشناسان اقتصاد ایران را نفتی میدانند؟ آیا این نفتی بودن، و این سطح آسیبپذیری اقتصاد ایران در برابر تکانهها و تحریمها، که زندگی همۀ مردم ایران را متأثر کرده، تنها به دلیل آن سهم اندک نفت در اقتصاد ایران است»؟!
پاسخ این است: البته که خیر، به دو دلیل:
اولاً تحریمها تنها بخش نفتی را هدف نگرفته، بلکه در بخش مالی نیز هرگونه مبادلۀ ارز در درگاههای خارجی اقتصاد ایران ــ که از دیرباز، بهشکل تعاملیِ منفعلانه یا اصطلاحاً «برونزا» چیده شده (حتی در بخش غذا و دارو) ــ بسیار دشوار شده است. بنابراین بخش قابل توجهی از تأثیر تحریمها، تجارت غیرنفتی را هدف گرفته است. شاید بپرسید «اقتصاد ایران چطور برونزاست»؟ به عنوان یک شاخص از زبان وزیر محترم اقتصاد به این پرسش اینگونه پاسخ میدهیم:
«85درصد کالاهای وارداتی به کشور کالاهای سرمایه ای، کالاهای واسطه ای و مواد اولیه است که اگر روان وارد شود به این معناست که در حال تقویت ماشین تولید کشور هستیم».
آمار فوق به معنای وابستگی بسیار شدید تولید داخل به اقلام وارداتی است. این موضوع ما را به نکتۀ دیگری رهنمون میسازد:
دلیل دوم و مهمتر این است که اثرات وابستگی به نفت تنها به همان بخش اندک منحصر نمیشود، بلکه بخش قابلتوجهی از چرخۀ تولید داخل ـ از نهادههای کشاورزی، تا کالاهای واسطهای و مواد اولیه در صنعت و تا چرخش کار در بخش بزرگی از خدمات ـ به این بستگی دارد که ارز حاصل از فروش نفت سالانه چند بار در این بخشها گردش کند، و چرخ تولید را به حرکت درآورد.
اشتباه راهبردی دولت
همه میدانند که دولت، چه از حیث سیاسی و چه از حیث راهبردی، همان «گفتمان نگاهِ تعاملیِ منهزم شده در گفتمان دنیا» را میپسندد، در حالی که صبغۀ «مقاومت سیاسیِ» ما در روابط خارجی ـ که موجد تحریمها شده است ـ «نگاه مستقل درونزا و بروننگر و متعامل» است.
حالا با یک پارادوکس مواجهیم، یا باید دست از هویت نظام برداشت، یا اقتصاد را نیز با سیاست نظام هماهنگ کرد.
با توجه به اینکه فروش نفت ایران کاهش یافته و توان تأمین ارز را از اقتصاد ایران گرفته است، با کمی تدبیر میتوان با تمهیداتی ـ از جمله پیمانهای دو و چندجانبه، دیپلماسی اقتصادی فعال، رونق تولید درونزا، توجه به تولیدات دانشپایه، استفاده از فرصتهای بالقوه مانند کشاورزی و پتروشیمی و سایر ظرفیتهای داخلی، و استفاده از ظرفیت همسایگی با 15 کشور و جز اینها، امکان تولید داخلی و صادرات مناسب را فراهم نماییم، تا «تولید جایگزین نفت» امکانپذیر شود. باید تمهیداتی اندیشید که طی بلندمدت ـ احتمالاً چیزی حدود دو دهه ـ کل اقتصاد ایران زیرساختهای خود را با شرایط «درونزای عاری از نفت» تنظیم و بازسازی کند.
اما دولت ـ با توجه به همان نقص گفتمانی که ذکر آن رفت ـ بهجای توجه به تقویت توان داخلی، در پی حلوفصل پارداوکس لاینحل ایدئولوژیک با قدرتمندان و زرسالارانِ دنیا و همچنین فشار داخلی به گفتمان استقلالطلبانۀ داخلی است؛ همان رویکردی که در بارزترین نمونه برجام را رقم زد. با این نگاه، هم فروش نفت از دست خواهد رفت و هم بخشهای دیگر اقتصادی لطمۀ جدی خواهند دید؛ چنانکه تاکنون نیز چنین بوده است.
برچسبها
نظرات کاربران
نظر شما
- عبارات توهین آمیز و شخصی منتشر نخواهد شد.
عناوین دانشی صنعت نفت
- مهندسی مخزن | ۱۸
- حفاری و اکتشاف | ۸۰
- بالادستی | ۳۰
- پایین دستی | ۳
- دریایی و فراساحلی | ۶۷
- مهندسی فرآیند | ۷۰
- تجهیزات دوار | ۴۴
- تجهیزات ثابت | ۳۲
- پایپینگ | ۶۰
- برق و مخابرات | ۱۴
- کنترل و ابزاردقیق | ۲۵
- سیویل و سازه | ۱۳
- مواد و متالوژی | ۴۳
- رنگ و عایق | ۷
- ایمنی | ۹
- آب، پساب و پسماند | ۱۲
- مهندسی عمومی | ۵
- رویه و دستورالعمل | ۱۰
- نرم افزارها | ۶
- کلیپهای فنی و مهندسی | ۷۷
- پالایشگاه نفت | ۱۷
- پالایشگاه گاز | ۴۶
- NGL | ۶
- LNG & LPG | ۱۳
- خط لوله | ۳۶
- مخازن ذخیره | ۱۵
- پتروشیمی | ۱۴
- بازرسی و QC | ۱۵
- HSE | ۳۹
- ساخت و نصب | ۱۲
- راه اندازی | ۹
- سازندگان و تامین کنندگان | ۱۰
- تامین مالی و سرمایه گذاری | ۳۲
- ماشین آلات | ۱۲
- مدیریت پروژه | ۹۱
- مدیریت دانش | ۹
- مدیریت سازمانی و عمومی | ۲
- تأمین کالا | ۱۳
- EPC | ۲۰
- پیمانکاران بین المللی | ۸
- اطلاعات انرژی کشورها | ۱۴
- پروژه های خارجی | ۱۵
- نقشه های نفت و گاز خارجی | ۱۰
- شرکت های نفتی | ۱۲
- پلانت های فعال | ۴۰
- طرح ها و پروژه ها | ۳۵
- منطقه های ویژه انرژی | ۶
- میادین نفت و گاز خارجی | ۴
- نقشه های نفت و گاز ایران | ۲۴
- میادین نفت و گاز | ۴۰
- آمار و داده ها | ۷۵
- اسناد بالادستی نفت | ۹
- اقتصاد نفت و گاز | ۶۹
- حقوق انرژی | ۱۰
- دیپلماسی انرژی | ۱۹
- قراردادهای بالادستی | ۲۰
- مهندسین مشاور | ۶۷
- IPC | ۲۰
- پیمانکاری درایران | ۳۶
- نرخ عوامل نفت و گاز | ۱۲
- قرارداد | ۴۵
- ارزیابی اقتصادی طرح ها | ۳
- بخشنامه و مقررات | ۳۸
- مقررات مناقصات | ۳۱
- حوادث نفت و گاز | ۱۰
- ترینهای صنعت نفت | ۱۴
- فهرست بها | ۱۸
- وقایع نفت و گاز | ۵
- پدافند غیرعامل | ۲
- واژگان و زبان تخصصی | ۱۴
- مجلات نفت و انرژی | ۱۹
- مجلات مهندسی و صنعتی | ۴
- مطالب عمومی | ۳۰
- مدیریت منابع انسانی | ۳
- آمادگی آزمون SP | ۳
- آمادگی آزمون RMP | ۴
- آمادگی آزمون PMP | ۶
- انرژی های غیر نفتی | ۵
- آزمونهای استخدامی نفت | ۱۵
- آزمونهای ارشد 94 | ۵۹
- آزمونهای دکتری 95 | ۳۸
- استانداردهای مهندسی | ۲۱
- ابلاغیات | ۹
- بازاریابی و توسعه بازار | ۱
- تحقیق و توسعه | ۶